Ata-Aöf Engellilik ve Sosyal Hizmet Ünite -2

GİRİŞ

Engellilik, insan bedenine ait farklı bir özellik olarak görülebilir; tıpkı göz rengi, boy uzunluğu ya da cinsiyet gibi. Bu nedenle, bir bireyin “engel durumu”na sahip olması da doğal bir farklılık olarak değerlendirilmelidir. Önemli olan, bireylerin farklılıklarına rağmen eşit yaşam olanaklarına sahip olmalarıdır.

ENGELLİLİK TARİHİ VE ENGELLİLİĞE İLİŞKİN MODELLER

Bu bölümde, engellilik konusunun bilimsel bir bakış açısıyla ele alınma süreci, Batı ve Türkiye bağlamında karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Ayrıca engelliliği açıklayan modeller de karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır.

Engellilik Tartışmalarının Tarihçesi

Engelliliğin sosyal bir mesele olarak ele alınması ve “engellenme” kavramı etrafında tartışılmaya başlanması, Batı’da 1960’lı yıllarda, Türkiye’de ise 1990’lı yılların sonlarına denk gelmektedir. Bu alandaki öncü ülke İngiltere’dir.

• Batı’da: Avrupa, sosyal politikalar geliştirmeye odaklanırken; Amerika, ayrımcılık ve ötekileştirme konularına yoğunlaşmıştır.
• Türkiye’de: Akademik ve politik çalışmalar, Batı’ya kıyasla daha yavaş ilerlemiş, ancak 2000’li yıllarda hız kazanmıştır.

ENGELLİLİK MODELLERİ

Engellilik tartışmaları, iki temel bakış açısı etrafında şekillenmiştir: Tıbbi Model ve Sosyal Model. Bu modeller, bedenin ve engelliliğin anlaşılmasını yeniden tanımlamak amacıyla geliştirilmiştir.

Geleneksel-Bireyci-Tıbbi Model

Bu model, engelliliği bireysel bir sorun olarak görür ve fiziksel ya da zihinsel bozuklukları iyileştirme veya rehabilite etme odaklıdır.

• Ana Unsurları:
  • Engellilik, normal beden anatomisinin dışında olma durumu olarak tanımlanır.
  • Sorun, bireyin bedeninde aranır.
  • “Hastalık” ve “sakatlık” tıbbi olarak açıklanır.
• Eleştiriler:
  • Bireyin sosyal bir varlık olduğunu göz ardı eder.
  • Engellilik konusunda katkı sağlayıcı çözümler sunmaz.

Sosyal Model

Sosyal Model, engelliliği toplumsal bir mesele olarak görür ve toplumun engellilik konusundaki tutumlarının sorunun temel nedeni olduğunu savunur.

• Ana Unsurları:
  • Engellilik, bireyin fiziksel veya zihinsel kapasitesi ile sosyal çevresi arasındaki etkileşim üzerinden tanımlanır.
  • Toplumun başarısızlığı, ihtiyaçların karşılanmaması ve önyargılarla ilgilidir.
• Sosyolojik Yaklaşımlar:
  1. Sosyopolitik Yaklaşım:
     Engelli bireylerin hak mücadelesine odaklanır ve ayrımcılık ile önyargının yok edilmesi gerektiğini savunur.
  2. Sosyal İnşacı Yaklaşım:
     Engelliliğin, toplumsal kurumlar ve tutumlarla inşa edildiğini ifade eder.
  3. Sosyal Etiketleme Yaklaşımı:
     Toplumda engellilere yönelik “tehdit edici”, “aciz” ya da “yük” gibi etiketlerin hakim olduğunu vurgular.

ENGELLİLİK VE TOPLUM İLİŞKİSİ

Çoğu akademisyen, engelliliğe ilişkin hizmet ve politikaların hâlâ geleneksel-tıbbi modelin etkisi altında olduğunu belirtmektedir. Ancak, engelliliğin nedenini ve çözümünü bireyde değil, sosyal sistemde aramak gerekmektedir.

• Farklı Paradigmalar:
  1. Tıbbi model, engelliliği bireysel bir sorun olarak ele alır.
  2. Sosyal model, engelliliği toplumun sorumluluğu olarak görür.

Bu tartışmalar, engellilik tanımı, stratejileri, müdahale biçimleri ve bireyin toplumsal rolleri çerçevesinde şekillenmektedir.

1. Aşağıdakilerden hangisi engellilik konusunda tıbbi modelin gelişmesinde etkili olan nedenlerden değildir?

a) Giderek artan engelli nüfusu
b) Toplumda hâkim olan “normal”in devamlılığı hedefi
c) Engeli olan insanların “hasta” olarak görülmesi
d) Engeli olan insanların sosyal sorunlarının önemsenmesi
e) Engeli olan insanların “normal” yaşama uyumu için rehabilite edilmesi hedefi

Cevap: d) Engeli olan insanların sosyal sorunlarının önemsenmesi
Açıklama: Tıbbi model bireyin fiziksel ya da tıbbi durumunu ön planda tutar ve sosyal sorunları ikinci plana iter. Bu nedenle sosyal sorunların önemsenmesi tıbbi modelin bir özelliği değildir.

2. Aşağıdakilerden hangisi Sosyal Model’in temel kabulleri arasında yer almaz?

a) Engel durumunun bireye indirgenmesi
b) Engeli olan bireylerin yaşamsal sorunlarını tespit etmek
c) Engeli olan bireylerin önündeki sosyal bariyerleri kaldırmak
d) Engeli olan bireylerin etiketlenmeleriyle ilgilenmek
e) Engeli olan bireylerin haklarıyla ilgilenmek

Cevap: a) Engel durumunun bireye indirgenmesi
Açıklama: Sosyal Model engelliliği bireysel bir sorun olarak değil, sosyal ve çevresel bariyerlerin bir sonucu olarak ele alır. Engel durumunun bireye indirgenmesi tıbbi modele ait bir yaklaşımdır.

3. Aşağıdakilerden hangisi bir sosyal bakış açısını yansıtır?

a) “Engel durumu”nun probleminin belirlenmesi
b) “Engel durumu”nun verilerinin toplanması
c) “Engel durumu”na çözümler üretilmesi
d) “Engel durumu”nun sosyal yaşamdaki sonuçlarının belirlenmesi
e) “Engel durumu”nun kategorileştirilmesi

Cevap: d) “Engel durumu”nun sosyal yaşamdaki sonuçlarının belirlenmesi
Açıklama: Sosyal bakış açısı, engelliliğin bireysel bir durumdan ziyade sosyal yaşamdaki etkileriyle ilgilenir. Diğer şıklar daha çok bireysel ya da tıbbi yaklaşımlarla ilişkilidir.

4. Aşağıdakilerden hangisi Sosyal Model çerçevesinde engellilik konusunda yaşanan İngiltere’deki gelişimlerden biri değildir?

a) Giderek artan engelli nüfusun varlığının dikkat çekmesi
b) 1981 yılında kurulan BCODP gibi organizasyonlar
c) 1960’larda kurulan topluluklar
d) Ülkede engellilik hareketlerinin başlaması
e) Engellilik haklarına yönelik çabaların başlaması

Cevap: a) Giderek artan engelli nüfusun varlığının dikkat çekmesi
Açıklama: Artan engelli nüfusu, sosyal modelin odak noktası değil, daha çok tıbbi ve istatistiksel yaklaşımların dikkatini çeken bir durumdur.

5. Aşağıdakilerden hangisi Sosyal Model çerçevesinde engeli olan bireyin sosyal sorunlar yaşamasına neden olabilecek sosyal faktörler arasındadır?

a) Yoksulluk ve “engel durumu” arasındaki politik zinciri
b) Hem engelli bireyleri hem de engeli olmayan bireyleri aynı organizasyon çatısı altına almak
c) Çeşitli politik kampanyalar ve gösterilerin olması
d) Sağlık kurumlarının yetersiz hizmeti
e) Tıbbi gelişmelerin yetersizliği

Cevap: a) Yoksulluk ve “engel durumu” arasındaki politik zinciri
Açıklama: Sosyal model, engelliliğin temelinde yatan sosyal ve ekonomik faktörleri ele alır. Yoksulluk, bireyin sosyal bariyerlerle karşılaşmasına neden olan önemli bir faktördür.

6. Aşağıdakilerden hangisi engellilik tartışmalarının sosyal bilimler odaklı kollarından biridir?

a) İngiltere odaklı tartışmalar
b) Türkiye odaklı tartışmalar
c) Amerikan odaklı tartışmalar
d) Batı odaklı tartışmalar
e) Kır-Kent odaklı tartışmalar

Cevap: c) Amerikan odaklı tartışmalar
Açıklama: Sosyal bilimler odaklı engellilik tartışmalarında özellikle Amerika’daki yaklaşımlar ve akademik çalışmalar önemli bir yer tutar. Diğer seçenekler sosyal bilimler kapsamına genel olarak bu kadar güçlü dâhil değildir.

7. Aşağıdakilerden hangisi engellilik konusunda Türkiye ile ilgili gelişmeler arasında yer alır?

a) Ülkede yeterli şekilde engelli bireylere ilişkin bilimsel araştırmalar bulunmaktadır.
b) Ülkede engellilik konusundaki hukuksal ve sosyal düzenlemeler Batı’daki gelişim tarihlerine paralel olarak şekillenmiştir.
c) Ülkede engellilik tartışmalarında engeli olan bireylerin örgütlü mücadelesi gecikmeli olarak gelişme göstermiştir.
d) Ülkede engellilik konusunun hızlanması 1970’li yıllarda olmuştur.
e) Ülkede engellilik hareketleri oldukça canlı biçimde kendini göstermektedir.

Cevap: c) Ülkede engellilik tartışmalarında engeli olan bireylerin örgütlü mücadelesi gecikmeli olarak gelişme göstermiştir.
Açıklama: Türkiye’de engelli bireylerin örgütlenmesi ve hak mücadelesi diğer ülkelere göre daha geç gelişmiştir. Diğer şıklar yanlış veya gerçek durumu tam olarak yansıtmamaktadır.

8. Aşağıdakilerden hangisi “Yürümeye ilişkin engeli temsil eden birey yürüyemeyendir.” vurgusunu benimseyen modeldir?

a) Sosyal Model
b) Geleneksel-Bireyci-Tıbbi Model
c) Sosyo-Tıbbi Model
d) Sosyal Etkileşimci Model
e) Sosyopolitik Model

Cevap: b) Geleneksel-Bireyci-Tıbbi Model
Açıklama: Tıbbi model, engelliliği bireyin fiziksel bir sorunu olarak görür ve çözümü bireysel düzeyde arar. Bu ifade de bireysel odaklı bir anlayışı yansıtmaktadır.

9. Aşağıdakilerden hangisi “Sosyal tutum ve kurumlar beden gerçekliğinin belirlenmesinde biyolojik olgulardan çok daha fazla etkilidir.” kabulünü benimseyen yaklaşımdır?

a) Sosyopolitik Yaklaşım
b) Sosyal Etkileşimci Yaklaşım
c) Ayrımcı Yaklaşım
d) Tıbbi Yaklaşım
e) Sosyal İnşacı Yaklaşım

Cevap: e) Sosyal İnşacı Yaklaşım
Açıklama: Sosyal İnşacı Yaklaşım, toplumsal tutum ve kurumların, fiziksel gerçeklikten daha etkili olduğu görüşünü savunur. Diğer şıklar bu kadar net bir şekilde sosyal inşayı vurgulamaz.

10. Aşağıdakilerden hangisi “Engellilik toplumun ‘başarısızlık’ problemi ile ilgilidir.” görüşünü benimseyen engellilik sosyoloğudur?

a) Morris
b) Oliver
c) Finkelstein
d) Dowling ve Dolan
e) Shakespeare

Cevap: b) Oliver
Açıklama: Oliver, engellilik sosyolojisi bağlamında toplumun başarısızlıklarını eleştirir ve engellilik sorunlarının sosyal bağlamdan kaynaklandığını savunur.