Hukukun Temel Kavramları 2025-2026 Vize Soruları (Güz)

Giriş

Hukuk, toplumsal yaşamı düzenleyen kurallar bütünüdür. Toplumsal düzeni sağlayan ahlak, din ve görgü kuralları gibi diğer kurallardan farklı olarak, hukuk kurallarının en önemli özelliği yaptırımlarının “devlet desteğine sahip olmasıdır”. Örneğin, ayıplama veya kınama sosyal bir yaptırım iken, “cebri icra” (devlet zoruyla borcun tahsili) veya “hapis cezası” hukuki bir yaptırımdır. Bu makalede, hukukun temel kavramları, kaynakları ve hakların sınıflandırılması incelenecektir.

Hukukun Temel Kavramları

• Toplumsal Düzen Kuralları: Toplumu düzenleyen temel kurallar din, ahlak, görgü ve hukuk kurallarıdır. “Metafizik kuralları” ise bir felsefe dalıdır, toplumsal düzen kuralı değildir.
• Hukukun Amacı: Hukukun amacı adaleti, eşitliği ve toplumsal barışı sağlamaktır. Bireyin “manevi dünyasını geliştirmek ve Tanrı ile ilişkilerini düzenlemek” ise hukukun değil, din kurallarının alanına girer.
• Hukuk Sistemleri: Dünyada başlıca hukuk sistemleri Kıta Avrupası (Roma Hukuku temelidir) ve Anglo-Sakson sistemleridir. “Batı hukuk sistemi” ise bu iki sistemi de kapsayan coğrafi bir tanımdır, ayrı bir sistem değildir.

Hukukun Kaynakları ve Türleri

Hâkim, bir uyuşmazlığı çözerken belirli bir sıra izler. Medeni Kanun Madde 1’e göre, hâkim öncelikle “kanunlara (yazılı kaynaklar), sonra örf ve âdet hukukuna (yazısız kaynak) bakar; orada da hüküm bulamazsa kendisi hukuk yaratır”. Hâkim bu süreçte, bağlayıcı olmayan “mahkeme kararları (içtihatlar) ve bilimsel görüşleri (doktrin)” yardımcı kaynak olarak kullanır.

• Hukuk Kuralı Türleri: Kurallar niteliklerine göre ayrılır. “Emredici” kurallar aksine sözleşme yapılamayan, “tamamlayıcı” kurallar tarafların boş bıraktığı yeri dolduran, “yorumlayıcı” kurallar ise tarafların iradesini açıklığa kavuşturan kurallardır (Örn: Taksitli satışta son taksit makbuzunun öncekilerin de ödendiğini varsayması).
• Mevzu Hukuk vs. Pozitif Hukuk: Bir ülkede yetkili organlarca konulmuş “yazılı” hukuk kurallarının tümüne “Mevzu Hukuk” denir. Hem yazılı hem de yazısız (örf-âdet) kuralların bütününe ise Pozitif Hukuk denir.
• Normlar Hiyerarşisi: Hukuk kurallarının astlık-üstlük ilişkisidir. En üstte Anayasa yer alır. Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri kanunların altındadır ve kanunla düzenlenen konularda çıkarılamaz. Kanunlar gibi, kararnameler de aksi belirtilmedikçe “Resmi Gazete’de yayımlandığı gün yürürlüğe girer”.

Haklar ve Kişiler

• Haklar: Haklar, herkese karşı ileri sürülebilen “mutlak haklar” ve sadece belirli kişilere karşı ileri sürülebilen “nispi haklar” olarak ayrılır. Mülkiyet hakkı maddi mallar üzerindeki mutlak bir hak iken, “telif hakkı” maddi olmayan mallar (eser) üzerindeki mutlak bir haktır. Bireyin devlet yönetimine katılımını sağlayan “seçme ve seçilme hakkı” ise bir özel hak değil, kamu hakkıdır (siyasi hak).
• Tüzel Kişiler: Dernekler, vakıflar, şirketler ve “köyler” gibi belirli bir amacı gerçekleştirmek üzere örgütlenmiş topluluklardır. Tüzel kişiler, hak ehliyetini kuruldukları an, fiil ehliyetini ise “gerekli organlara sahip oldukları an” kazanırlar. Derneklerde denetim kurulu zorunlu bir organdır ve en az “3” asıl üyeden oluşur.
• Gerçek Kişiler: “65 yaşın üzerinde olma” tek başına bir kısıtlanma nedeni değildir; ancak akıl zayıflığı, savurganlık veya bir yıldan fazla hapis cezası almak kısıtlanma nedenidir.
• Yerleşim Yeri: Kişinin sürekli kalma niyetiyle oturduğu yerdir; “yazlık konut” bu tanıma uymaz.

Hukuki Olay, Fiil ve İşlemler

Hukuk, belirli olay ve eylemlere sonuç bağlar. İnsan iradesi dışında gerçekleşen doğa olaylarına (doğum, ölüm gibi) “hukuki olay” denir; “köpek havlaması” ise hukuki bir sonuç doğurmaz. İradeyle yapılan ve sonuç doğuran eylemlere “hukuki fiil” denir. “Evlilik sözleşmesi” ise iradelerin karşılıklı ve “sözlü” olarak açıklandığı bir hukuki işlemdir. Sahipsiz bir taşınır malın (menkul) mülkiyetinin kazanılmasına “ihraz”, sahipsiz bir taşınmazın (gayrimenkul) kazanılmasına ise “işgal” denir.

Devletin Yetkisi ve Ceza Hukuku

Devletler, egemenlikleri gereği ülkeleri üzerinde yetkilidirler. Ancak bu yetki, “diğer devletlere” ve diplomatik dokunulmazlığı olanlara (büyükelçi, kâtip vb.) karşı sınırlıdır; “resmi burslu öğrenciler” bu dokunulmazlıktan yararlanamaz. Ceza hukukunda, Anayasa’ya aykırı olan “genel müsadere” (tüm mal varlığına el koyma) bir güvenlik tedbiri değildir.

1. Hâkimin hukuku uygulaması ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi doğrudur?

A) Hâkim, önce kanunlara sonra örf ve âdet hukukuna bakar orada da hüküm bulamazsa kendisi hukuk yaratır.

B) Hâkim, kanunu vicdanına aykırı bulursa kendisi hukuk yaratabilir.

C) Hâkim, yazılı bir hukuk kuralı bulamazsa kendisi hukuk yaratır.

D) Hâkim, örf ve âdet hukukunda hüküm bulamadığı takdirde kanunlara bakar.

E) Hâkim somut olaya uygulanacak hukuk kuralı bulamadığı takdirde davayı çözümsüz bırakır.

Cevap : A) Hâkim, önce kanunlara sonra örf ve âdet hukukuna bakar orada da hüküm bulamazsa kendisi hukuk yaratır.

Açıklama : Medeni Kanun Madde 1’e göre; hâkim, bir davada öncelikle kanunu (yazılı kuralları) uygular. Kanunda uygulanabilir bir hüküm bulamazsa, örf ve âdet hukukuna (yazısız kural) bakar. Orada da bir kural bulamazsa, kendisi kanun koyucu (vazıı) olsaydı nasıl bir kural koyacak idiyse ona göre karar verir (hukuk yaratır).

2. Aşağıdakilerden hangisi bir ceza hukuku yaptırımıdır?

A) Manevi tazminat

B) Hapis cezası

C) Cebri icra

D) İdari para cezası

E) Maddi tazminat

Cevap : B) Hapis cezası

Açıklama : Yaptırımlar hukuk dallarına göre ayrılır. Tazminat (maddi/manevi) ve cebri icra özel hukuk (medeni hukuk/icra hukuku) yaptırımlarıdır. İdari para cezası, idare hukukunun bir yaptırımıdır. Hapis cezası ise sadece ceza hukukuna özgü bir yaptırım türüdür.

3. Derneklerde denetim kurulu asıl üyeleri en az kaç kişiden oluşur?

A) 5

B) 9

C) 7

D) 1

E) 3

Cevap : E) 3

Açıklama : Dernekler Kanunu’na göre, derneklerin zorunlu organları Genel Kurul, Yönetim Kurulu ve Denetim Kurulu’dur. Genel kurulca seçilen denetim kurulu, üç asıl ve üç yedek üyeden az olamaz.

4. Aşağıdakilerden hangisi hukuk sistemleri içinde yer almaz?

A) Anglo-Sakson/Anglo-Amerikan hukuk sistemi

B) Kıta/Kara Avrupası hukuk sistemi

C) Batı hukuk sistemi

D) Sosyalist hukuk sistemi

E) Roma hukuku sistemi

Cevap : C) Batı hukuk sistemi

Açıklama : Temel hukuk sistemleri Kıta Avrupası (Roma Hukuku temelidir) ve Anglo-Sakson (Common Law) olarak ikiye ayrılır. Sosyalist hukuk sistemi de 20. yüzyılda ayrı bir sistem olarak var olmuştur. “Batı hukuk sistemi” ise coğrafi bir tanımdır ve hem Kıta Avrupası’nı hem de Anglo-Sakson sistemini kapsar; başlı başına ayrı bir sistem değildir.

5. Aşağıdakilerden hangisi bir hukuki yaptırımdır?

A) Ayıplama

B) Cebri icra

C) Hor görme

D) Toplumdan dışlama

E) Kınama

Cevap : B) Cebri icra

Açıklama : Ayıplama, hor görme, dışlama ve kınama; din, ahlak veya görgü kurallarına uymamanın yaptırımlarıdır (sosyal yaptırım). “Cebri icra” ise, bir mahkeme kararının veya borcun devlet gücü (zorla) kullanılarak yerine getirilmesi anlamına gelen hukuki bir yaptırımdır.

6. Aşağıdakilerden hangisi maddi olmayan mallar üzerindeki mutlak haklardan biridir?

A) Telif hakkı

B) Nispi haklar

C) Mülkiyet hakkı

D) Sosyal ekonomik haklar

E) Velayet hakkı

Cevap : A) Telif hakkı

Açıklama : Mutlak haklar, maddi mallar (mülkiyet hakkı gibi) veya maddi olmayan mallar üzerinde olabilir. “Telif hakkı” (Fikri Mülkiyet Hakkı), bir kişinin maddi olmayan bir eseri (kitap, müzik) üzerindeki, herkese karşı ileri sürebileceği mutlak hakkıdır.

7. Aşağıdakilerden hangisi hukuk kurallarının amaçları arasında yer almaz?

A) İnsanın manevi dünyasını geliştirmek ve Tanrı ile ilişkilerini düzenlemek

B) Adaleti gerçekleştirmek

C) Eşitliği sağlamak

D) Toplumsal barışı sağlamak

E) Toplumun güvenliğini sağlamak

Cevap : A) İnsanın manevi dünyasını geliştirmek ve Tanrı ile ilişkilerini düzenlemek

Açıklama : Hukuk kurallarının amacı; toplumsal barışı, adaleti, eşitliği ve güvenliği sağlamaktır. Bireyin manevi dünyası ve Tanrı ile olan ilişkisi, hukuk kurallarının değil, din kurallarının alanına girer.

8. Kişilere maddi olan ve olmayan bütün mallar üzerinde veya diğer kişilere karşı en geniş yetkiyi veren hak aşağıdakilerden hangisidir?

A) Sınırlı ayni hak

B) Nispi hak

C) Mutlak hak

D) Kişilik hakkı

E) Siyasi hak

Cevap : C) Mutlak hak

Açıklama : “Mutlak hak”, sahibine en geniş yetkileri veren ve herkese karşı (herkese karşı) ileri sürülebilen haktır. Mülkiyet hakkı (maddi mallar üzerinde) ve telif hakkı (maddi olmayan mallar üzerinde) bu hakka örnektir. Nispi hak ise sadece belirli kişilere karşı ileri sürülebilir (örn: alacak hakkı).

9. Tüzel kişilerin fiil ehliyeti ne zaman kazanılır?

A) Hiçbir zaman

B) Gerekli organlara sahip olunduğu an

C) Fesih bildirimi ile birlikte

D) Tüzel kişiliğin tescil ettirildiği an

E) Harç yatırıldığı an

Cevap : B) Gerekli organlara sahip olunduğu an

Açıklama : Medeni Kanun’a göre tüzel kişiler, hak ehliyetini kanuna uygun olarak kuruldukları an kazanırlar. Fiil ehliyetini (yani hak kazanma ve borç altına girme yetisini) ise, kanunun zorunlu kıldığı organlara (örn: yönetim kurulu, genel kurul) sahip oldukları anda kazanırlar.

10. Aşağıdakilerden hangisi hukuk kurallarının türleri arasında yer almaz?

A) Ödetici hukuk kuralları

B) Emredici hukuk kuralları

C) Yorumlayıcı hukuk kuralları

D) İlga edici hukuk kuralları

E) Tamamlayıcı hukuk kuralları

Cevap : A) Ödetici hukuk kuralları

Açıklama : Hukuk kuralları niteliklerine göre; Emredici (uyulması zorunlu), Tamamlayıcı (tarafların boş bıraktığı yeri dolduran), Yorumlayıcı (tarafların ne demek istediğini açıklayan), İlga edici (kaldıran) ve Tanımlayıcı (tanım yapan) olarak sınıflandırılır. “Ödetici” bir kural türü değil, bir yaptırımın (tazminat gibi) sonucudur.

11. Taksitli alışverişlerde bir taksit için alındı makbuzu verilmiş ise, önceki taksitler de ödenmiş sayılır. Yukarıdaki ifade, ne tür bir hukuk kuralıdır?

A) İlga edici

B) Emredici

C) Yetki verici

D) Tanımlayıcı

E) Yorumlayıcı

Cevap : E) Yorumlayıcı

Açıklama : Bu kural, Borçlar Kanunu’nda yer alan bir “kanuni karine”dir (yasal varsayım). Tarafların bir eyleminin (son taksit makbuzunun verilmesi) hukuksal olarak ne anlama geldiğini açıklar. Aksini ispatlamak mümkün olduğu için emredici değildir. Bu, bir durumu açıklığa kavuşturduğu için “yorumlayıcı” hukuk kuralı niteliğindedir.

12. Aşağıdakilerden hangisi toplumsal düzen kuralları arasında yer almaz?

A) Ahlak kuralları

B) Metafizik kuralları

C) Görgü kuralları

D) Hukuk kuralları

E) Din kuralları

Cevap : B) Metafizik kuralları

Açıklama : Toplumsal düzeni sağlayan temel sosyal kurallar Din, Ahlak, Görgü (Adab-ı Muaşeret) ve Hukuk kurallarıdır. “Metafizik”, felsefenin varlığın temellerini inceleyen bir dalıdır, toplumsal bir düzen kuralı değildir.

13. Aşağıdakilerden hangisi Türk Ceza Kanunu’nda yer alan güvenlik tedbirlerinden biri değildir?

A) Sınır dışı edilme

B) Eşya müsaderesi

C) Belirli bir haktan mahrum bırakma

D) Kazanç müsaderesi

E) Genel müsadere

Cevap : E) Genel müsadere

Açıklama : TCK’da güvenlik tedbirleri olarak eşya müsaderesi (suçta kullanılan eşyaya el koyma), kazanç müsaderesi (suçtan elde edilen gelire el koyma), sınır dışı edilme ve belirli hakları kullanmaktan yoksun bırakılma yer alır. “Genel müsadere” (suçlunun tüm mal varlığına el koyma) ise Anayasa tarafından yasaklanmıştır.

14. Sahipsiz gayrimenkullerin aslen kazanılmasına ne ad verilir?

A) Kamulaştırma

B) İhraz

C) İşgal

D) İntifa

E) Tapu devri

Cevap : C) İşgal

Açıklama : Aslen kazanma, bir mülkiyeti başkasından devralmadan, doğrudan kazanmaktır. Sahipsiz menkul (taşınır) malların kazanılmasına “ihraz” denir. Sahipsiz gayrimenkullerin (taşınmaz) kanundaki koşullara göre (örn. imar-ihya) mülk edinilmesine ise “işgal” denir.

15. Aşağıdakilerden hangisi sözlü şekil şartına tabidir?

A) Kefalet sözleşmesi

B) Gayrimenkul satışı

C) Alacağın temliki

D) Resmi vasiyetname

E) Evlilik sözleşmesi

Cevap : E) Evlilik sözleşmesi

Açıklama : Kefalet ve alacağın temliki adi yazılı, gayrimenkul satışı ve resmi vasiyetname ise resmi yazılı şekle tabidir. “Evlilik sözleşmesi” (evlenme akdi) ise, nikah memuru (resmi görevli) önünde tarafların “sözlü” olarak iradelerini açıklamalarıyla kurulan resmi ve sözlü bir hukuki işlemdir.

16. Türk Medeni Kanunu’na göre aşağıdakilerden hangisi kısıtlanma nedenleri arasında ver almaz?

A) Akıl zayıflığı

B) Bir yıl ve daha fazla özgürlüğü bağlayıcı cezaya çarptırılmış olma

C) Savurganlık

D) 65 yaşın üzerinde olma

E) Alkol bağımlılığı

Cevap : D) 65 yaşın üzerinde olma

Açıklama : Medeni Kanun’a göre akıl hastalığı/zayıflığı, savurganlık, alkol/uyuşturucu bağımlılığı, kötü yaşam tarzı ve bir yıl veya daha fazla hapis cezası almak kısıtlanma (vasi atanması) nedenleridir. Ancak “yaşlılık” (örn: 65 yaş üstü olma) tek başına bir kısıtlanma nedeni değildir.

17. Aşağıdakilerden hangisi kişinin özel hakları arasında ver almaz?

A) İntifa hakkı

B) Alacak hakları

C) Seçme ve seçilme hakkı

D) Telif hakkı

E) Mülkiyet hakkı

Cevap : C) Seçme ve seçilme hakkı

Açıklama : Haklar, Kamu Hakları ve Özel Haklar olarak ayrılır. “Seçme ve seçilme hakkı”, bireyin devlet yönetimine katılmasıyla ilgili bir “kamu hakkı”dır (siyasi hak). Mülkiyet, intifa, alacak ve telif hakları ise kişilerin birbirleriyle olan ilişkilerini düzenleyen “özel haklar” kategorisindedir.

18. Hukukun kaynakları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

A) Hâkimin asli kaynaklardan sonra yardımcı kaynaklara başvurması zorunludur.

B) Yerel mahkeme kararları belli bir süre sonra içtihadı birleştirme kararlarına dönüşür.

C) Yayımlanmış makaleler asli kaynaktır.

D) Mahkeme kararları ve bilimsel görüşler yardımcı kaynaktır.

E) İçtihadı birleştirme kararları bağlayıcı değildir.

Cevap : D) Mahkeme kararları ve bilimsel görüşler yardımcı kaynaktır.

Açıklama : Hukukun kaynakları asli (bağlayıcı: Anayasa, kanun, örf-âdet) ve yardımcı (bağlayıcı olmayan: mahkeme kararları/içtihatlar ve bilimsel görüşler/doktrin) olarak ayrılır. D şıkkı bu tanımı doğru yapmaktadır. (İstisna: Yargıtay İçtihadı Birleştirme Kararları yardımcı kaynak olmasına rağmen bağlayıcıdır, bu da E şıkkını yanlış yapar).

19. Bir ülkede devletin yetkili organlarınca konulmuş (vaz edilmiş) ve uygulanması zorunlu olan yazılı hukuk kurallarına ne ad verilir?

A) Doğal hukuk

B) Öğreti

C) Pozitif hukuk

D) Mevzu hukuk

E) Dogmatik hukuk

Cevap : D) Mevzu hukuk

Açıklama : Hukuk terminolojisinde “Mevzu Hukuk” (konulmuş hukuk/enacted law), bir ülkede yetkili makamlarca konulan “yazılı” hukuk kurallarının (Anayasa, kanun, kararname vb.) tamamını ifade eder. Pozitif hukuk ise hem yazılı (mevzu) hem de yazısız (örf-âdet) kuralların tümünü kapsar.

20. Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

A) Cumhurbaşkanlığı kararnamesi normlar hiyerarşisinde yasadan üstündür.

B) Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile yasalarda değişiklik yapılabilir.

C) Suçlar ve cezalar cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile düzenlenebilir.

D) Ayrıca bir yürürlük tarihi belirtilmemişse cumhurbaşkanlığı kararnamesi Resmi Gazete’de yayımlandığı gün yürürlüğe girer.

E) Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile yeni bir vergi konulabilir.

Cevap : D) Ayrıca bir yürürlük tarihi belirtilmemişse cumhurbaşkanlığı kararnamesi Resmi Gazete’de yayımlandığı gün yürürlüğe girer.

Açıklama : Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri (CBK) normlar hiyerarşisinde kanunların (yasa) altındadır (A yanlış). Kanunda açıkça düzenlenen konularda CBK çıkarılamaz (B yanlış). Temel haklar, kişi hakları, siyasi haklar, suç ve cezalar CBK ile düzenlenemez (C yanlış). Vergiler kanunla konulur (E yanlış). Kanunlar gibi, CBK’ler de Resmi Gazete’de yayımlandıkları gün (eğer ileri bir tarih belirtilmemişse) yürürlüğe girerler (D doğru).