Yer Sistemleri 2025-2026 Vize Soruları

Giriş

Yer sistem bilimi, dünyayı oluşturan katmanların (geosferler) birbirleriyle olan etkileşimini inceleyen bir disiplindir. Bu bilim dalı, 1980’lerde “NASA” bünyesinde ayrı bir disiplin olarak kurulmuştur. Dünya’nın dört temel geosferi “Litosfer, Hidrosfer, Biyosfer ve Atmosfer”dir. İnsanın yaşadığı mekana doğal çevre veya ortam denilebilirken, “Doğal düzen” bu isimlendirmelerden biri değildir. Sanayi Devrimi ile başladığı kabul edilen ve insan etkisinin jeolojik bir güç haline geldiği döneme ise “Antroposen” adı verilir.

Atmosfer ve Katmanları

Dünya’yı saran gaz örtüsü olan atmosfer, hayat için gereklidir. Atmosferin en alt katmanı olan “Troposfer”, kalınlığı kutuplarda ve ekvatorda değişen, hava olaylarının ve su buharının bulunduğu katmandır. En dış katman olan “Ekzosfer” ise uzay boşluğuna geçişin olduğu yerdir. Atmosferin önemli görevlerinden biri, sürtünme ile “meteorların parçalanmasını sağlamak” ve yeryüzüne düşmesini engellemektir; düşmesini sağlamak değil. Güneşten gelen radyasyonun yaklaşık “%51’i” yeryüzü tarafından emilir.

Litosfer ve Kayaçlar

Yer yuvarının en üst katmanı olan litosferde madde dolaşımı, magmanın katılaşmasıyla oluşan “Mağmatitler” ile başlar. İç kuvvetler (orojenez, volkanizma, depremler) kaynağını mantodan alırken, çözülme gibi süreçler dış kuvvetlere aittir. Plaka tektoniğinde, okyanusal kabuğun kıtasal kabuğun altına daldığı (dalma-batma zonu) bölgelere örnek olarak “Japonya” verilebilir. Dünya’nın ortalama yarıçapı ise yaklaşık 6370 km’dir.

Hidrosfer ve Kriosfer

Hidrosfer su küreyi, “Kriosfer” ise buz küreyi (buzulları) ifade eder. Arkeen devrinde okyanuslarda oksijen birikimini başlatan canlılar “fotosentetik bakterilerdir”.

İklim ve Döngüler

Yer sistemindeki temel döngüler Karbon, Azot ve Oksijen döngüleridir; “Bakır döngüsü” yaygın bir küresel döngü değildir. İklim tiplerinden “Çöl iklimi”, yıllık yağışın 200 mm’den az olduğu, günlük sıcaklık farkının yüksek olduğu ve bitki örtüsünün kaktüs olduğu alanlarda görülür. Dünyanın en az yağış alan yerleri arasında çöl ve kutup bölgeleri varken, “Orta kuşak karalarının batı kıyıları” bol yağış alan yerlerdir. Küçük Buzul Çağı’nda sıcaklığın günümüze göre yaklaşık “1-3°C” düştüğü tahmin edilmektedir.

1. Geosferin buz küre olarak da adlandırılan bölümü aşağıdakilerden hangisidir?

A) Biyosfer
B) Litosfer
C) Hidrosfer
D) Atmosfer
E) Kriosfer

Cevap : E) Kriosfer

Açıklama : Yeryüzündeki buzulların (buz kütlelerinin) oluşturduğu katmana, hidrosferin bir parçası veya ayrı bir küre olarak Kriosfer (Buz Küre) adı verilir.

2. Aşağıdakilerden hangisi atmosferin yer yuvarın diğer geosferlerine yararlarından biri değildir?

A) Sesi, ışığı ve sıcaklığı iletir.
B) Meteorların yeryüzüne düşmesini sağlar.
C) Hayat için gerekli gazları kapsar.
D) İklim olayları meydana gelir.
E) Dünyamızla birlikte dönerek sürtünmeden doğacak yanmayı önler.

Cevap : B) Meteorların yeryüzüne düşmesini sağlar.

Açıklama : Atmosferin en önemli görevlerinden biri, sürtünme etkisiyle göktaşlarını (meteorları) parçalayarak ve yakarak yeryüzüne düşmesini engellemek veya etkisini azaltmaktır. Düşmesini sağlamaz.

3. Yer yuvarının yüzeysel kısımlarda madde dolaşımına bakıldığında dolaşımı ilk oluşturan kayalar aşağıdakilerden hangisidir?

A) Detritikler
B) Tortullar
C) Metamorfitler
D) Sedimentitler
E) Mağmatitler

Cevap : E) Mağmatitler

Açıklama : Kayaç döngüsünün başlangıcı, magmanın soğuyup katılaşmasıyla oluşan Mağmatitler (Katılaşım Kayaçları)’dir. Diğer tüm kayaçlar (tortul ve metamorfik) köken olarak mağmatitlerden türemiştir.

4. Atmosferin en alt katıdır. Kalınlığı ekvatorda 0 ile 17-18 km, kutuplarda 0 ile 8-10 km’dir. Bunun sebebi ekvatorda alçak basınç ve yer çekiminin azlığı, kutuplarda ise yüksek basınç ve yer çekiminin fazla oluşudur. Bu katmanda yukarılara çıkıldıkça sıcaklık her 200 metrede 1°C azalır. Aşağılara inildikçe de tersine sıcaklık her 200 metrede 1°C artar. Sürekli hareket, gazların oldukça değişmez bir karışımını sağlar. Bu katın önemi hava olaylarının burada oluşmasıdır. Aynı zamanda en alt kesimde uçan canlılara ve kuşlara yaşam alanı olur, uçaklar ve hava araçları burada seferlerini yaparlar. Hava olayları genelde bu katın kalınlığı içinde görülmekle birlikte, bu olayların büyük bölümü alt 3-4 kilometrelik bölümde toplanır. Çünkü bu olaylar üzerinde önemli etkisi olan su buharı bu alt kısımda bulunmaktadır.
Yukarıda genel özellikleri anlatılan atmosfer katı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Stratosfer
B) Mezosfer
C) Ekzosfer
D) Troposfer
E) İyonosfer

Cevap : D) Troposfer

Açıklama : Atmosferin yeryüzüne temas eden, su buharının tamamını barındıran ve iklim olaylarının gerçekleştiği en alt katmanı Troposfer’dir.

5. Aşağıdakilerden hangisi iç etken süreçlerinden biri değildir?

A) Kubbeleşme
B) Çözülme
C) Çanaklaşma
D) Kıvrılma
E) Kırılma

Cevap : B) Çözülme

Açıklama : Kıvrılma, kırılma, kubbeleşme (orojenez/epirojenez) ve volkanizma kaynağını mantodan alan İç Kuvvetlerdir. Çözülme (fiziksel/kimyasal ayrışma) ise atmosfer kökenli bir Dış Kuvvet sürecidir.

6. Aşağıdakilerden hangisi Dünya’daki en az yağış alan yerlerden biri değildir?

A) Çöl bölgeleri
B) 30° enlemleri civarı
C) Orta kuşak karalarının batı kıyıları
D) Kıtaların iç kesimleri
E) Kutup bölgeleri

Cevap : C) Orta kuşak karalarının batı kıyıları

Açıklama : Çöller, kıta içleri ve kutuplar (soğuk çöl) dünyanın en kurak yerleridir. Ancak Orta kuşak karalarının batı kıyıları (Batı Avrupa, Kanada’nın batısı vb.), Batı Rüzgarları ve okyanus akıntılarının etkisiyle bol yağış alan ılıman okyanusal iklim bölgeleridir.

7. -30° enlemlerinde DYB ile etrafı dağlarla çevrili kapalı yerlerde/havzalarda görülürler. Bu yerlerden bazıları şunlardır:
Asya’da Gobi, Arabistan; Amerika’da Sonora; Afrika’da Kalahari; Avustralya’da Gibson.
-Yıllık yağış miktarı 200 mm’den azdır. Alçaltıcı hava hareketleri olduğundan yılda bir iki kez yağış ya olur, ya olmaz.
-Yıllık sıcaklık ortalaması 15-16°C civarındadır. Yıllık sıcaklık farkı 15-20°C’dir.
-Günlük sıcaklık farkı 30-50°C’dir.
-Bitki örtüsü kaktüs’tür.
Yukarıda genel özellikleri ve görüldüğü yerler verilen iklim tipi aşağıdakilerden hangisidir?

A) Savan iklimi
B) Akdeniz iklimi
C) Ekvatoral iklim
D) Çöl iklimi
E) Muson iklimi

Cevap : D) Çöl iklimi

Açıklama : Yıllık yağışın 200 mm’den az olduğu, günlük sıcaklık farkının çok yüksek olduğu ve bitki örtüsünün kaktüs olduğu iklim tipi Çöl İklimidir (Sıcak Çöl).

8. Yer sistem bilimleri… çalışmalar içinde birçok yaygın döngü bulunur.
Aşağıdakilerden hangisi yaygın döngülerden biri sayılamaz?

A) Karbon döngüsü
B) Azot döngüsü
C) Enerji döngüsü
D) Bakır döngüsü
E) Oksijen döngüsü

Cevap : D) Bakır döngüsü

Açıklama : Yer sistemindeki temel biyo-jeo-kimyasal döngüler Karbon, Azot, Oksijen, Su ve Enerji akışıdır. Bakır döngüsü, bu temel ve yaşamsal küresel döngüler arasında sayılmaz, daha spesifik bir jeokimyasal süreçtir.

9. Atmosferin en üst katıdır. Gazlar son derece seyrek olduğu için dış sınırı kesin olarak tespit edilemeyen atmosferin bu son tabakasında yoğun röntgen ışınları vardır. Kalınlığı yaklaşık 690 km’lerden başlayıp 10.000 km’ye kadar ulaşır. Gazlar üzerinde yer çekimi etkisinin çok azaldığı bir kattır. Burada gaz taneciklerinin bir bölümü uydular gibi yerin çevresinde döner, yani henüz yer çekimi etkisindedir. Fakat hidrojen (H) ve helyum (He) gibi hafif gazların atom veya iyonlarının bir bölümü de bu çekimden kurtularak uzaya kaçıp gidebilir. Onun için bu katın sınırı pratik olarak 10.000 km denilse bile kesin olarak saptanamaz. Çünkü değişkendir. Bu sebeple bu kata dış sınır veya dış küre anlamına gelen bir terim kullanılır.
Yukarıda genel özellikleri anlatılan atmosfer katı aşağıdakilerden hangisidir?

A) İyonosfer
B) Mezosfer
C) Stratosfer
D) Troposfer
E) Ekzosfer

Cevap : E) Ekzosfer

Açıklama : Atmosferin en dış katmanı, uzay boşluğuna geçişin olduğu ve gazların çok seyrek bulunduğu katman Ekzosfer’dir.

10. Dünya’nın ortalama yarıçapı kaç kilometredir?

A) 6390
B) 6350
C) 6360
D) 6370
E) 6380

Cevap : D) 6370

Açıklama : Dünya’nın ortalama yarıçapı yaklaşık olarak 6371 km’dir. Seçenekler arasında en yakın değer 6370 km’dir.

11. Dünya’nın 4 temel küresi yani geosferler aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?

A) Litosfer, Biyosfer, Atmosfer, Antroposfer
B) Litosfer, Hidrosfer, Biyosfer, Atmosfer
C) Hidrosfer, Atmosfer, Biyosfer, Antroposfer
D) Litosfer, Hidrosfer, Atmosfer, Antroposfer
E) Litosfer, Hidrosfer, Biyosfer, Antroposfer

Cevap : B) Litosfer, Hidrosfer, Biyosfer, Atmosfer

Açıklama : Fiziki coğrafyanın incelediği dört temel ortam (muhteşem dörtlü): Taş Küre (Litosfer), Su Küre (Hidrosfer), Hava Küre (Atmosfer) ve Canlılar Küresi (Biyosfer)’dir.

12. Erinç (1984) ve Gönençgil (2008)’e göre Küçük Buzul Çağı’nda sıcaklığın günümüze göre kaç derece düştüğü ileri sürülür?

A) 4-8°C
B) 1-3°C
C) 3-6°C
D) 2-4°C
E) 5-10°C

Cevap : B) 1-3°C

Açıklama : Küçük Buzul Çağı’nda küresel ortalama sıcaklıkların günümüze göre yaklaşık 1°C ile 2°C (veya 3°C’ye varan yerel düşüşler) arasında azaldığı tahmin edilmektedir. Daha yüksek düşüşler (4-10 derece) buzul çağlarını ifade eder.

13. Ayrı bir bilimsel disiplin olarak yer sistem bilimi ….. yılında ….. kuruldu.
Yukarıda verilen boşluklara sırasıyla aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A) 1980-UNESCO’da
B) 1990-TÜBİTAK’ta
C) 1980-NASA’da
D) 1990-BM’de
E) 1990-NATO’da

Cevap : C) 1980-NASA’da

Açıklama : Yer Sistem Bilimi (Earth System Science) kavramı, özellikle 1980’lerde NASA bünyesinde oluşturulan komiteler (Bretherton Komitesi) ve çalışmalarla disiplin haline gelmiştir.

14. Coğrafya bir mekân bilimi olduğundan insanın yaşadığı mekâna doğal çevre ya da doğal ortam gibi daha birçok isim verilebilir.
Aşağıdakilerden hangisi bu isimlerden biri değildir?

A) Biyosfer
B) Çevre
C) Ortam
D) Antroposfer
E) Doğal düzen

Cevap : E) Doğal düzen

Açıklama :

15. Kuaterner öncesi buzullaşmada tropikal iklim koşullarının kutuplara yakın bölgelere kadar hâkim olduğu dönemlere de rastlanır. En eski zamanlardan biri olan Arkeen 2,5-3,6 milyar yıl öncesini ifade eder ve devrin soğuk bir karakter gösterdiği önemli süreçlerden birisi, suda ortaya çıkan ….. okyanuslarda oksijen birikimlerini başlatmış olmalarından anlaşılmaktadır
Yukarıda verilen boşluğa aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A) su yosunlarının
B) mercanların
C) fotosentetik bakterilerin
D) mangrovların
E) alglerin

Cevap : C) fotosentetik bakterilerin

Açıklama : Dünya atmosferindeki serbest oksijenin kaynağı, Arkeen devrinde ortaya çıkan ve fotosentez yapan Siyanobakteriler (Fotosentetik Bakteriler)’dir.

16. Aşağıdakilerden hangisi iç etken ve süreçlerden biridir?

A) Depremler
B) Rüzgarlar
C) Buzullar
D) Akarsular
E) Dalgalar

Cevap : A) Depremler

Açıklama : Enerjisini yerin derinliklerinden (magmadan) alan yapıcı kuvvetlere **İç Kuvvetler** denir. Orojenez, Epirojenez, Volkanizma ve **Depremler (Seizma)** iç kuvvetlerdir. Diğerleri dış kuvvetlerdir.

17. Yerkürenin çevresini saran hava küredir. Oksijen, azot ve çeşitli gazlardan meydana gelmiştir. Bulutlar, hava kütleleri, hava olayları ve ozon tabakası burada görülür.
Yukarıda tanımı verilen küre (sfer) aşağıdakilerden hangisidir?

A) Atmosfer
B) Kriyosfer
C) Stratosfer
D) Litosfer
E) Astenosfer

Cevap : A) Atmosfer

Açıklama : Dünyayı saran gaz tabakasına Atmosfer (Hava Küre) denir.

18. Atmosferden gelen radyasyonun yüzde kaçı yeryüzü tarafından tutularak emilir?

A) yüzde 81
B) yüzde 91
C) yüzde 51
D) yüzde 71
E) yüzde 61

Cevap : C) yüzde 51

Açıklama : Güneşten gelen enerjinin (radyasyonun) yaklaşık yüzde 51’i yeryüzüne ulaşır ve yeryüzü tarafından emilir (absorbe edilir). Bu enerji atmosferin ısınmasının temel kaynağıdır.

19. Sanayi Devrimi ile başladığı kabul edilen hâlen içinde bulunduğumuz Kuaterner’in son devresine ne isim verilir?

A) Antroposen
B) Villafrankiyen
C) Holosen
D) Kalabriyen
E) Pleistosen

Cevap : A) Antroposen

Açıklama : İnsan faaliyetlerinin (sanayi, fosil yakıt kullanımı vb.) yeryüzü ve atmosfer üzerinde jeolojik bir güç kadar etkili olduğu, Sanayi Devrimi ile başladığı varsayılan yeni jeolojik döneme Antroposen (İnsan Çağı) denir.

20. Aşağıdaki ülkelerden hangisi plakaların bindirme sahalarında yoğunluk farkından dolayı okyanusal kabuğun kıtasal kabuğun altına daldığı dalma-batma zonunda bulunur?

A) Japonya
B) ABD
C) Gana
D) Norveç
E) Çin

Cevap : A) Japonya

Açıklama : Japonya, Pasifik Okyanus levhasının Avrasya levhasının altına daldığı (dalma-batma zonu) aktif bir tektonik kuşak (Ateş Çemberi) üzerinde yer alan volkanik bir ada yayıdır.