Tarih Felsefesi Ünite -11

Giriş

Tarih felsefesi, tarihin anlamını, yapısını ve işlevini sorgulayan disiplinler arası bir alandır. Türkiye’de tarih felsefesinin gelişimi, özellikle 19. yüzyıl sonlarından itibaren, Osmanlı’nın modernleşme süreci ile hız kazanmıştır. Bu dönemde tarihsel olayların incelenmesi, tarihe bakış açısının değiştirilmesi ve felsefi bir bağlamda yorumlanması önemli hale gelmiştir. Türkiye’de tarih felsefesinin ortaya çıkışı, Batı’daki tarih düşüncesi ile paralellik gösterse de, yerel koşullara göre şekillenmiştir.

Fuad Köprülü ve Tarih Yazıcılığı

Türkiye’de tarih felsefesinin en önemli isimlerinden biri Fuad Köprülü’dür. 1913’te kaleme aldığı Türk Edebiyatında Usul adlı çalışması, tarihsel olayları ele alış biçimiyle öne çıkmaktadır. Köprülü, geleneksel tarih yazıcılığına karşı çıkarak tarihsel olayların eleştirel ve bilimsel bir bakış açısıyla ele alınması gerektiğini savunmuştur. Ona göre, tarih sadece olayları kronolojik bir sıralamayla vermek değil, bu olayları bilimsel bir yöntemle incelemek anlamına gelmektedir .

Köprülü’nün tarih felsefesine katkısı, tarih yazıcılığında olaylara objektif bir şekilde yaklaşmayı önermesi ve geçmişte yapılan hataların tekrarlanmaması adına dersler çıkarılması gerektiği fikridir. O, tarihçiliğin “büyük adamlar” anlayışına karşı çıkarak, tarihin sadece kahramanlardan ibaret olmadığını savunmuştur. Bu bakış açısı, tarihsel olayların sosyal, ekonomik ve kültürel koşullar tarafından belirlendiğini göstermektedir .

Ziya Gökalp ve Tarih Felsefesine Yaklaşımı

Bir diğer önemli isim ise Ziya Gökalp’tir. Gökalp, tarihin sadece geçmiş olayların birikimi olmadığını, aksine bu olayların bir bütün olarak incelenmesi gerektiğini belirtmiştir. Ona göre tarih, geçmişin olduğu kadar geleceğin de anahtarıdır. Gökalp’in tarih anlayışı, toplumsal yapının ve kültürün tarihsel süreçte nasıl şekillendiğini anlamaya yöneliktir. Ayrıca, milli tarih anlayışını savunan Gökalp, Türk toplumunun kendi tarihini anlaması ve bu tarih üzerinden geleceğini şekillendirmesi gerektiğini vurgulamıştır .

Gökalp’in bu konudaki en önemli çalışmaları, Türk milliyetçiliğinin tarihsel temellerini inceleyen yazılarıdır. Gökalp, Türk tarihinin milli bir bilinç oluşturmak için kullanılmasının önemini savunmuş, bu bağlamda tarihin pedagojik bir araç olduğunu belirtmiştir .

Macit Gökberk ve Tarih Bilinci

Türkiye’de tarih felsefesine katkı sunan bir diğer önemli isim Macit Gökberk’tir. Gökberk, tarih bilinci ve bu bilincin toplumlar üzerindeki etkisi üzerinde yoğunlaşmıştır. Ona göre tarih bilinci, bir toplumun kendini tanıması ve kimliğini şekillendirmesi açısından son derece önemlidir. Gökberk’e göre bir milletin oluşmasında dil en önemli faktördür ve bu dilin tarihsel süreç içerisinde nasıl geliştiği, o milletin kültürel kimliğini belirler .

Gökberk, değişmeyen toplumların tarih bilincine sahip olamayacağını belirtmiştir. Ona göre, durağan ve gelişmeyen toplumlar, tarihe olan ilgilerini yitirir ve geçmişleriyle ilgili farkındalıkları azalır. Bu görüş, tarihin toplumsal değişimle olan ilişkisini vurgulamakta ve tarihin sadece bir bilim dalı değil, toplumsal bir dinamik olarak ele alınması gerektiğini savunmaktadır .

Mengüşoğlu ve Tarih Felsefesi

Son olarak, Takiyettin Mengüşoğlu, tarih felsefesine getirdiği “tarihi varlık sahası” kavramı ile dikkat çeker. Mengüşoğlu, tarihin insan varoluşunun bir parçası olduğunu ve bu varoluşun tarihsel süreç içinde anlaşılabileceğini savunmuştur. Ona göre, insanın tarihsel gelişimi, toplumsal ve kültürel değerlerle şekillenir ve tarih, bu değerlerin analiz edilmesi için önemli bir araçtır .

Mengüşoğlu, Doğu toplumlarının geleneksel yapıları nedeniyle “tarihsiz” olduklarını belirtmiştir. Bu düşünceye göre, Doğu toplumları modern değerleri benimsemekte zorlanmış ve bu yüzden tarihin akışına katkıda bulunamamıştır. Bu durum, Doğu ile Batı arasındaki tarih anlayışının farklılaşmasına neden olmuştur .

Sonuç

Türkiye’de tarih felsefesinin gelişimi, Batı tarih felsefesi ile benzerlikler taşısa da, kendine özgü dinamikler barındırmaktadır. Fuad Köprülü’nün eleştirel tarih yazımı, Ziya Gökalp’in milli tarih anlayışı ve Macit Gökberk’in tarih bilinci üzerine çalışmaları, Türkiye’de tarih felsefesinin önemli yapı taşlarını oluşturmuştur. Bu düşünürler, tarihsel olaylara sadece kronolojik bir bakış açısıyla değil, eleştirel ve felsefi bir yaklaşımla bakılması gerektiğini vurgulamışlardır

1- Osmanlı tarihçilerinin tarih düşünceleri aşağıdakilerden hangisi tarafından belirlenmektedir?

A) İslam öncesi Türkler
B) Bizans
C) Yunan
D) İslam
E) Batı

Cevap : D) İslam

Açıklama : Osmanlı tarihçiliği, İslam dininin ve kültürünün etkisi altında gelişmiştir. Osmanlı Devleti’nin kökenlerini İslam tarihine dayandırması, tarih düşüncelerinin İslamiyetle şekillenmesine neden olmuştur.

2- Modernleşme döneminde Türk düşünürleri aşağıdaki kavramlardan hangisini tarih felsefesi bağlamında en fazla tartışmışlardır?

A) Tarih
B) Terakki
C) Mimari
D) Kalkınma
E) Nedensellik

Cevap : B) Terakki

Açıklama : Modernleşme sürecinde “terakki” (ilerleme) kavramı Türk düşünürlerinin en çok tartıştığı konulardan biri olmuştur. Bu dönemde ilerlemenin sosyal, kültürel ve ekonomik açılardan nasıl sağlanacağı üzerine yoğunlaşılmıştır.

3- Köprülü geleneksel tarihçilikte önemsenen aşağıdaki kavramlardan hangisine karşı çıkmaktadır?

A) Bilim
B) Nesnellik
C) Felsefe
D) Millet
E) Büyük adamlar

Cevap : E) Büyük adamlar

Açıklama : Köprülü, tarih yazımında “büyük adamlar” anlayışını eleştirir. Ona göre tarih sadece kahramanların ve büyük kişilerin tarihi değil, sosyal, kültürel ve ekonomik koşulların ürünüdür.

4- Köprülü’nün iyi bir tarihçi olmasının nedenleri aşağıdakilerden hangisidir?

A) Bilim insanı olması
B) Tarih okuması
C) Genç olması
D) Tarih felsefesi çalışması
E) Zengin olması

Cevap : A) Bilim insanı olması

Açıklama : Köprülü, bilimsel yöntemlere dayalı bir tarih anlayışını savunan bir tarihçidir. Tarihi olaylara eleştirel ve metodolojik bir yaklaşımla bakarak, tarih yazımında bilimselliği ön planda tutmuştur.

5- Gökalp aşağıdaki problemlerden hangisi üzerinde yoğun olarak çalışmıştır?

A) Türk tarihi
B) Tarih bilimi
C) Siyasi tarih
D) Tarih yazıcılığı
E) Tarih yöntemi

Cevap : D) Tarih yazıcılığı

Açıklama : Ziya Gökalp, Türk tarihinin yazılması ve milli tarih bilincinin geliştirilmesi üzerinde çalışmıştır. Milli tarihin nasıl yazılması gerektiği ve bu süreçte hangi metodolojilerin izlenmesi gerektiğine dair önemli katkılar sunmuştur.

6- Gökalp milli tarihi hangi amaçla okutulması gerektiğini savunmaktadır?

A) Pedagojik amaçla
B) Siyasi amaçla
C) İş bulmak
D) Genel kültür
E) Tarih merakı

Cevap : A) Pedagojik amaçla

Açıklama : Gökalp, milli tarihin eğitimde önemli bir yeri olduğunu, topluma milli bilincin kazandırılmasının pedagojik amaçlarla desteklenmesi gerektiğini savunmuştur.

7- Gökberk’e göre milleti kuran etmenlerin başında aşağıdakilerden hangisi gelmektedir?

A) Dil
B) Ekonomi
C) Devlet
D) Ordu
E) Eğitim

Cevap : A) Dil

Açıklama : Macit Gökberk, milli kimliğin oluşmasında dilin en önemli unsur olduğunu belirtir. Ona göre bir milletin dil birliği, milli birlik ve beraberliği sağlar.

8- Gökberk’e göre hangi tür toplumlarda tarih bilinci yoktur?

A) Sürekli değişen toplumlarda
B) Değişmeyen toplumlarda
C) Fakir toplumlarda
D) Zengin toplumlarda
E) Eğitimli toplumlarda

Cevap : B) Değişmeyen toplumlarda

Açıklama : Gökberk’e göre durağan ve değişmeyen toplumlarda tarih bilinci gelişmez. Tarih bilinci, değişimle, dönüşümle ve ilerleme arayışıyla ilişkilidir.

9- Mengüşoğlu tarih için aşağıdaki ifadelerden hangisini kullanmaktadır?

A) Tarih metafiziği
B) Tarihçilik
C) Tarihi varlık sahası
D) Tarih felsefesi
E) Tarihsizlik

Cevap : C) Tarihi varlık sahası

Açıklama : Takiyettin Mengüşoğlu, tarihin insan varlığının bir sahası olduğunu ifade ederek, insanın varoluşunu anlamada tarihin önemini vurgulamaktadır.

10- Mengüşoğlu şarklıları neden tarihsiz olarak nitelemektedir?

A) İktisadi gerilikten
B) Sosyal ilişkilerden
C) Modern değerleri benimsememekten
D) Hükümetlerin yetersizliğinden
E) Gelenekçilik şartlarında yaşadıklarından

Cevap : E) Gelenekçilik şartlarında yaşadıklarından

Açıklama : Mengüşoğlu, şark toplumlarını gelenekçiliğe bağlı kalmaları nedeniyle tarihsiz olarak nitelendirmektedir. Ona göre, modern değerlerin benimsenmemesi bu toplumların tarih yazımı ve bilincini sınırlamıştır.