20. Yüzyıl Türkiye’sinde Gayrimüslimler ve Kurumları Ünite -2

Özlü Söz

“Misyonerliğin ilâhi gerekçesi, Hz. İsa’nın havarilerine, “Gidiniz! Gerçeği (Kutsal Kitabı) onlara anlatınız!” şeklindeki buyruğunda gizlidir. Nitekim misyoner sözcüğü, Latince ‘mittere (göndermek)’ fiiliyle ilgilidir. XVI. yüzyıldan itibaren Hristiyan inanışını vaaz etmek ve ayinleri yönetmek yetkisiyle donatılmış olan din adamlarının çevreye gönderilmesine ‘misyon (mission)’, bu gibi görevlilere de ‘misyoner (missionary)’ denmiştir.” — Uygur Kocabaşoğlu, Anadolu’daki Amerika, Kendi Belgeleriyle 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları, İmge Kitabevi, Ankara, 2000, s. 13.

Kazanımlar

1- Osmanlı Devleti içerisinde yürütülen misyonerlik faaliyetleri hakkında bilgi sahibi olur.
2- Misyoner teşkilatları ve kuruluşlarını bilir.
3- Önde gelen misyonerlerin isimleri, faaliyetleri ve önemleri hakkında bilgi sahibi olur.
4- Katolik misyonerlik faaliyetlerinin hedeflerini kavrar.
5- Protestan misyonerlerin faaliyetlerini, teşkilatlarını ve kurumlarını öğrenir.
6- Misyonerlerin Osmanlı Devleti’nin siyasi hayatına etkilerini öğrenir.
7- Katoliklerin misyonerlik çalışmalarında Protestanlardan geri kalmalarının sebeplerini anlar.
8- Osmanlı Devleti’nin misyoner kurumlarına yaklaşımı hakkında bilgi sahibi olur.
9- Ermeni sorununda misyonerlerin etkisi hakkında bilgi sahibi olur.
10- Devlet ve Müslüman toplumun misyonere dair farklı süreçlerdeki bakış açılarını öğrenir.

Birlikte Düşünelim

1- 19. yüzyılda misyonerlerin Osmanlı coğrafyasına ilgilerinin sebepleri nelerdir?
2- Misyonerler neden özellikle Ermeni toplumuna yönelik çalışmalara odaklanmışlardır?
3- Osmanlı Devleti başlangıçta misyonerlere karşı neden destekçi davranmış ve faaliyetlerini serbest bırakmıştır?
4- Osmanlı Devleti’nin batılılaşma çabalarında misyonerlerin etkisi var mıdır?
5- Ermeni isyanlarında ve Millî Mücadele döneminde misyonerler nasıl bir tavır sergilemişlerdir?

Başlamadan Önce

18 ve 19. yüzyıllarda Batılı Hristiyan gruplar tarafından doğu toplumlarının çoğunda yoğun bir şekilde yürütülen misyonerlik çalışmaları, sadece dinî bir amaç uğruna yapılmamaktaydı. Misyonerlik siyasi ve ekonomik hedefleri de olan bir harekettir. Gelişen uluslaşma sürecinde Hristiyan toplumlara dinî vurgu ile etnik propaganda da yapılmaktaydı. Osmanlı Devleti’ne yönelik hedeflerde bu noktanın üzerinde özellikle durulmuş, faaliyet yürütülen grupların Osmanlı Devleti’nin uygulamalarına muhalefeti örgütlenmişti. Bu çerçevede Osmanlı Devleti’nin gayrimüslimlerin idaresiyle ilgili uygulamaları değişmeye başlayacaktı. Millet tanımının sadece dinî anlamda kullanılması ve İstanbul’daki kilise merkezlerinin otoriteleri gibi uygulamalara itirazlar, klasik dönem uygulamalarını sonlandırırken toplum içinde var olan temel anlayışlar da değişmeye başlayacaktı. Bu açıdan Osmanlı sınırlarında yürütülen misyonerlik faaliyetlerini sadece dinî çalışmalar olarak değil, siyasi ve ekonomik hedefleriyle de düşünmek ve değerlendirmek gerekmektedir.

Misyonerlik Faaliyetlerinin Osmanlı İdaresine Etkileri

19. yüzyılda misyonerlik faaliyetleri, Osmanlı Devleti’nin gayrimüslimlerin idaresine yönelik politikalarında önemli değişikliklere yol açmıştır. Misyonerler, dinî amaçlarının yanı sıra siyasi ve ekonomik çıkarları da hedef almış, özellikle Ermeni topluluğu üzerinde derin etkiler bırakmışlardır. Katolik ve Protestan misyonerler, Osmanlı topraklarına geldiklerinde Ermenileri kendi mezheplerine kazandırmak ve Osmanlı Devleti’ne karşı siyasi bir dayanışma oluşturmak için yoğun çaba sarf etmişlerdir.

Katolik Misyonerlik Faaliyetleri

Osmanlı Devleti’nde misyonerlik faaliyetlerini ilk başlatanlar Katoliklerdi. 17. yüzyıl ortalarından itibaren sistematik bir şekilde ülkenin birçok bölgesinde faaliyet gösteren Katolik misyonerler, özellikle Ermeniler üzerinde ciddi bir etki yapmışlardır. Fransa’nın Osmanlı Devleti ile yaptığı kapitülasyonlar sayesinde Katolik misyonerler korunmuş, Ermeni Patrikhanesi’nin yetki alanları sınırlanmıştır. Katolik misyonerler, Ermenileri Apostolik Kilisesi’nden Katolik Kilisesi’ne geçirmeye çalışmış ve bu süreçte Ermeni Patrikhanesi’nin otoritesini zayıflatmaya çalışmışlardır.

Protestan Misyonerlik Faaliyetleri

Protestan misyonerlik faaliyetleri, Katoliklerden sonra başlamış ancak 19. yüzyılda en yoğun ve etkili olanlar Amerikan-Protestan misyonerler olmuştur. Amerikan “Board of Commissioners for Foreign Missions” (ABCFM) misyonerleri, Osmanlı topraklarında özellikle Ermenilere yönelik çalışmalar yapmış, onların Protestan mezhebine geçmelerini sağlamaya çalışmışlardır. Bu faaliyetler, Ermeni Patrikhanesi’nin otoritesini zayıflatmış ve Ermeniler üzerinde Osmanlı Devleti aleyhine bir propagandaya yol açmıştır.

Misyonerlerin Siyasi ve Ekonomik Etkileri

Misyonerler, Osmanlı Devleti’nde yürüttükleri faaliyetlerle sadece dinî değil, aynı zamanda siyasi ve ekonomik etkiler yaratmışlardır. Misyonerlerin Ermenilere yönelik çalışmaları, Ermeni topluluğu içinde bölünmelere ve milliyetçi hareketlere yol açmış, bu da Osmanlı Devleti’nin gayrimüslimlerin idaresine yönelik politikalarını yeniden gözden geçirmesine neden olmuştur. Ayrıca misyonerler, Batılı devletlerin Osmanlı Devleti üzerindeki nüfuzunu artırmış, bu da Osmanlı Devleti’nin batılılaşma çabalarını etkilemiştir.

Osmanlı Devleti’nin Misyonerlik Faaliyetlerine Yaklaşımı

Osmanlı Devleti, misyonerlik faaliyetlerinin getirdiği dini ve siyasi etkilerden endişe duymuş, bu nedenle misyonerlerin faaliyetlerini kontrol altına almak için çeşitli önlemler almıştır. Katolik ve Protestan misyonerlerin faaliyetleri, Ermeni Patrikhanesi’nin otoritesini zayıflatmaları nedeniyle devlet tarafından engellenmeye çalışılmış, bazı misyonerler sürgün edilmiştir. Osmanlı Devleti, misyonerlerin etkisini sınırlamak için Ermeni Patrikhanesi aracılığıyla gayrimüslim toplulukların idaresini yeniden düzenlemiştir.

Ermeni Sorununda Misyonerlerin Etkisi

Ermeni isyanları ve Millî Mücadele döneminde misyonerler, Ermeni topluluğunu Osmanlı Devleti aleyhine yönlendirme çabalarında önemli bir rol oynamışlardır. Misyonerler, Ermenilere yönelik propaganda faaliyetleri ile Batılı kamuoyunun desteğini kazanarak Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu zayıf durumu daha da kötüleştirmişlerdir. Bu süreç, Osmanlı Devleti’nin gayrimüslimlerin idaresine yönelik politikalarında ciddi değişikliklere neden olmuştur.

Sonuç

Misyonerlik faaliyetleri, Osmanlı Devleti’nin gayrimüslimlerin idaresine yönelik politikalarını derinden etkilemiş ve bu toplulukların sosyal, dinî ve siyasi yapılarında önemli değişikliklere yol açmıştır. Katolik ve Protestan misyonerlerin Ermeniler üzerinde yarattığı etkiler, Ermeni Patrikhanesi’nin otoritesini zayıflatmış ve Osmanlı Devleti’nin gayrimüslim yönetimindeki tutumunu yeniden şekillendirmiştir. Bu süreç, Osmanlı Devleti’nin çok kültürlü yapısını ve dinî toplulukların idaresine yönelik politikalarını daha da karmaşık hale getirmiştir

1- Osmanlı Devleti’nde misyonerlik faaliyetlerine ilk başlanan din grubu hangisidir?

A) Protestanlar
B) Katolikler
C) Ortodokslar
D) Süryaniler
E) Yahudiler

Cevap: B) Katolikler

Açıklama: Osmanlı Devleti’nde misyonerlik faaliyetlerine ilk olarak Katolikler başlamış, 17. yüzyıl ortalarından itibaren sistematik çalışmalar yürütmüşlerdir.

2- Amerikan-Protestan misyonerlerin Osmanlı Devleti’nde en çok odaklandığı gayrimüslim topluluk hangisidir?

A) Rumlar
B) Süryaniler
C) Ermeniler
D) Yahudiler
E) Keldaniler

Cevap: C) Ermeniler

Açıklama: Amerikan-Protestan misyonerler, Osmanlı Devleti’nde özellikle Ermeniler üzerinde yoğunlaşmış, onların Protestan mezhebine geçmelerini sağlamaya çalışmışlardır.

3- Katolik misyonerlerin Osmanlı Devleti’nde Ermenilere yönelik en önemli amacı nedir?

A) Osmanlı Devleti’ne karşı siyasi bir dayanışma oluşturmak
B) Ermenileri Protestan mezhebine kazandırmak
C) Ermenilerin ekonomik durumunu iyileştirmek
D) Osmanlı Devleti’nin askeri gücünü artırmak
E) Ermenilerin sosyal statülerini yükseltmek

Cevap: B) Ermenileri Protestan mezhebine kazandırmak

Açıklama: Katolik misyonerlerin en önemli hedeflerinden biri, Ermenileri Apostolik Kilisesi’nden Katolik Kilisesi’ne geçirmektir.

4- Osmanlı Devleti, misyonerlerin etkisini sınırlamak için hangi uygulamayı benimsemiştir?

A) Misyonerlerin faaliyetlerini serbest bırakmak
B) Misyonerleri desteklemek
C) Ermeni Patrikhanesi aracılığıyla gayrimüslim toplulukları yönetmek
D) Misyonerlerin eğitim kurumlarını genişletmek
E) Misyonerlerin dil eğitimini teşvik etmek

Cevap: C) Ermeni Patrikhanesi aracılığıyla gayrimüslim toplulukları yönetmek

Açıklama: Osmanlı Devleti, misyonerlerin etkisini sınırlamak için Ermeni Patrikhanesi aracılığıyla gayrimüslim toplulukların idaresini yeniden düzenlemiştir.

5- Protestan misyonerlerin Ermeni topluluğu üzerindeki etkisi nedir?

A) Ermeni Patrikhanesi’nin otoritesini güçlendirmek
B) Ermenileri Katolik mezhebine kazandırmak
C) Ermenileri Protestan mezhebine kazandırmak ve Osmanlı Devleti’ne karşı siyasi bir dayanışma oluşturmak
D) Ermeni topluluğunun ekonomik durumunu iyileştirmek
E) Ermenilerin Osmanlı Devleti’ne sadakatini artırmak

Cevap: C) Ermenileri Protestan mezhebine kazandırmak ve Osmanlı Devleti’ne karşı siyasi bir dayanışma oluşturmak

Açıklama: Protestan misyonerler, Ermenileri Protestan mezhebine kazandırmayı ve Osmanlı Devleti’ne karşı siyasi bir dayanışma oluşturmayı hedeflemişlerdir. Bu da Ermeni Patrikhanesi’nin otoritesini zayıflatmıştır.

İlk Misyonerlik Faaliyetleri:

Osmanlı Devleti’nde misyonerlik faaliyetlerine ilk olarak Katoliklerin başlaması, onların Ermeniler üzerinde derin etkiler yaratmasına ve Osmanlı politikalarını etkilemesine yol açmıştır.

Protestan Misyonerlerin Odak Noktası:

Amerikan-Protestan misyonerler, Osmanlı Devleti’nde özellikle Ermeniler üzerinde yoğunlaşmış, onların Protestan mezhebine geçmelerini sağlamaya çalışmışlardır. Bu, Ermeni Patrikhanesi’nin otoritesini zayıflatmıştır.

Katoliklerin Hedefleri:

Katolik misyonerler, Ermenileri Apostolik Kilisesi’nden Katolik Kilisesi’ne geçirmek amacıyla çalışmalar yapmış ve bu süreçte Ermeni Patrikhanesi’nin gücünü azaltmışlardır.

Osmanlı Devleti’nin Müdahalesi:

Osmanlı Devleti, misyonerlerin etkisini sınırlamak için Ermeni Patrikhanesi aracılığıyla gayrimüslim toplulukların idaresini yeniden düzenlemiş ve misyonerlerin faaliyetlerini kontrol altına almaya çalışmıştır.

Protestan Misyonerlerin Siyasi Etkisi:

Protestan misyonerler, Ermenileri Protestan mezhebine kazandırarak Osmanlı Devleti’ne karşı siyasi bir dayanışma oluşturmayı hedeflemişlerdir. Bu da Ermeni topluluğu içinde bölünmelere ve milliyetçi hareketlere yol açmıştır.