Jeomorfoloji 2024-2025 Final Soruları

Giriş

Jeomorfoloji, yerkabuğunun şekillenme süreçlerini, iç ve dış kuvvetlerin etkilerini ve kayaçların özelliklerini inceleyen bilim dalıdır. Bu notlarda; kıyı tipleri, volkanizma, yerin iç yapısı, jeolojik zamanlar ve kayaç türleri gibi final sınavı kapsamındaki kritik konular özetlenmiştir.

1. Yerin İç Yapısı ve Tektonik

• Moho Kesintisi (Mohorovicic): Yer kabuğu ile Manto arasındaki geçiş sınırıdır. Burada yoğunluk süreksiz bir şekilde artış gösterir ve ortalama 2,9 gr/cm³’ten 3,2 gr/cm³’e çıkar.
• Kabuk Bileşimi: Kıtasal kabukta (Sial) Silisyum dioksit (SiO2) oranı okyanusal kabuğa göre daha fazladır. Bu nedenle en büyük kıta olan Asya, SiO2 oranının en yüksek olduğu alanlardan biridir.
• Sıcak Noktalar (Hot Spots): Hem deprem hem de volkanizmanın birlikte görüldüğü, levha sınırlarından bağımsız alanlardır. Hawaii bunun en tipik örneğidir.

2. Jeolojik Zamanlar ve Stratigrafi

• Karbonifer (I. Zaman – Paleozoik): Deniz seviyesi değişimleri ve bataklık ortamları nedeniyle günümüzdeki taş kömürü yataklarının büyük bölümünün oluştuğu dönemdir.
• Pliosen (III. Zaman – Neojen Sonları): Günümüzden yaklaşık 7 milyon yıl önce başlayan, Akdeniz’in belirginleştiği ve bugünkü topoğrafyanın şekillenmeye başladığı dönemdir.
• Tabakalaşma: Tabakaların birbirine uyumlu ve paralel şekilde sıralanmasına Konkordant tabakalaşma denir.

3. Kayaçlar ve Mineraller

• Mohs Sertlik Skalası: Minerallerin sertliğini sınıflandırır. Kuvars’ın sertliği 7’dir (Jips:2, Kalsit:3, Elmas:10). Kuvars, camı ve çeliği çizebilir.
• Kireçtaşı (Kalker) Tanıma: Kireçtaşını diğer kayaçlardan ayırmanın en pratik yolu üzerine asit (HCl) damlatarak köpürmesini gözlemlemektir.
• Metamorfizma (Başkalaşım):
  • Kontakt Metamorfizma: Magmanın sokulduğu kayalara teması ve ısısı ile oluşan başkalaşımdır.
  • Foliasyon: Metamorfik kayalarda minerallerin basınç altında bantlar veya mercekler halinde dizilmesidir (Yapraklanma).
• Sedimanter Kayalar: Tortulanma, depolanma ve tabakalaşma terimleri bu kaya grubu için kullanılır.

4. Dış Kuvvetler ve Yer Şekilleri

Akarsu ve Buzul Topoğrafyası

Akarsular çentik, asimetrik ve yatık yamaçlı vadiler oluşturur. Ancak Asılı Vadi, ana buzul vadisine yüksekten bağlanan ve buzul aşındırması sonucu oluşan bir şekildir; akarsu kökenli değildir. Menderes ise tipik bir flüvyal (akarsu) şeklidir.

Kıyı Topoğrafyası

• Kıyı Fasiyesi: İri unsurlu malzeme, çakıl eksenlerinin karaya eğimi (%2-12), dalga izleri (ripplemark) ve kuruma çatlakları ile karakterize edilen fasiyestir.
• Kalanklı Kıyılar: Karstik kanyonların deniz suları altında kalmasıyla oluşur. Dünyada en tipik örneği Marsilya (Fransa), Türkiye’de ise Mersin kıyılarıdır.

Volkanizma

Deniz altı volkanizmasına örnekler arasında Krakatoa ve Santorin sayılabilirken, Japonya’daki Fuji Yama tipik bir kara volkanıdır.

5. Jeomorfoloji Tarihi ve Teoriler

• Kavramlar: “Morfoloji” terimini jeoloji kitabında ilk kullanan kişi Friedrich Naumann’dır.
• Teoriler: Jeomorfolojide Aktüalizm, Neptunizm, Plütonizm ve Katastrofizm teorileri vardır. Ancak Einstein’ın İzafiyet Teorisi fizik bilimine aittir.
• Kurumlar: Türkiye’deki ikinci Jeomorfoloji Derneği, İstanbul Üniversitesi’nden Prof. Dr. Hüseyin Turoğlu önderliğinde kurulmuştur.

1. Kuvvetli dalga ve akıntı etkileri vardır. Çok iri ve iri unsurlu, çakıllı, klastik veya bioklastik malzeme yaygındır. Unsur boyutları iri blok ile kil arasında oldukça değişiktir. Çakılların basıklığı dalga etkinliğinden dolayı fazladır. Orta boyuttaki kum tanelerinin yuvarlaklık indisi 0-280 arasındadır. Oval biçimli kum taneleri vardır. Boyut ve bileşim bakımından flüvyal kumlardan daha iyi elenme görülür. Çakıl, kum ve mil ara tabakaları vardır. Çakıl eksenleri karaya doğru hafif eğimlidir (2-12°). Bazı tabakalarda ripplemarklar ve kuruma çatlakları oluşur. Denizel fosiller ve sürüklenmiş karasal organizma kalıntılarına rastlanır. Fosil kavkılar genelde kırık, bazen lümaşel veya kokinalı çimentolaşmış yığınlar hâlinde olur. Tropikal denizlerde mercan resifleri tipiktir. Tektonik ile ilgili olmayan diskordant istifleme yaygındır.
Yukarıda genel özelliklerinden bahsedilen denizel fasiyes aşağıdakilerden hangisidir?

A) Sığ deniz fasiyesi
B) Batiyal fasiyes
C) Şelf fasiyesi
D) Kıyı fasiyesi
E) Derin deniz fasiyesi

Cevap : D) Kıyı fasiyesi

Açıklama : Metinde geçen iri unsurlu malzeme, dalga etkisi, çakıl eksenlerinin karaya eğimi (2-12°) ve kuruma çatlakları gibi özellikler, karayla denizin birleştiği kuşak olan **Kıyı fasiyesinin** (Littoral fasiyes) tipik özellikleridir.

2. Aşağıdaki volkanlardan hangisi deniz altı püskürmelerine bir örnek değildir?

A) Falcon
B) Krakatoa
C) Fuji Yama
D) Santorin
E) Jan Mayen

Cevap : C) Fuji Yama

Açıklama : Falcon, Krakatoa ve Santorin denizel/ada volkanizmalarıyla veya deniz altı püskürmeleriyle ünlüdür. **Fuji Yama** (Japonya) ise tipik bir kara stratovolkanıdır.

3. Kabuğun altında yoğunluğun artışı devamlı değildir. Tersine, belli seviyelerde sıçramalar şeklinde meydana gelmektedir. Bu sıçrama seviyelerinin en belirginlerinden biri 10-50 km arasında bulunmakta ve burada yoğunluk birdenbire ….. çıkmaktadır. Yoğunluk bakımından bir sıçrama ile kendini gösteren ve ultrabazik kayalardan oluşan başka bir geosfere (Kabuk’tan Manto’ya) geçişe karşılık gelen bu sınır yüzeyine “Mohorovicic kesintisi” veya kısaca “Moho” denir.
Yukarıdaki boşluğa aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A) 2,9’dan 3,2 gr/cm³’e
B) 5’ten 10,4 gr/cm³’e
C) 10’dan 13,2 gr/cm³’e
D) 0,5’ten 11 gr/cm³’e
E) 1’den 2 gr/cm³’e

Cevap : A) 2,9’dan 3,2 gr/cm³’e

Açıklama : Moho kesintisinde, yer kabuğundan (ortalama 2.7-2.9 gr/cm³) Mantoya geçişte yoğunluk artarak yaklaşık **3.2-3.3 gr/cm³** değerlerine ulaşır.

4. Akarsuların aşınım ve birikiminden meydana gelen faaliyetlerin sürmesinden dolayı birçok yeryüzü şekli oluşur. Bu sebepten dolayı, akarsularının aşındırması ile birçok tipte vadi meydana gelmektedir.
Aşağıdakilerden hangisi bir akarsuyun doğal yollardan oluşturduğu bir vadi tipi değildir?

A) Olgun vadi
B) Asimetrik vadi
C) Yatık yamaçlı vadi
D) Çentik vadi
E) Asılı vadi

Cevap : E) Asılı vadi

Açıklama : Çentik, asimetrik ve yatık yamaçlı vadiler akarsu aşındırmasıyla oluşur. **Asılı vadi** ise temel olarak **buzul** aşındırması sonucunda oluşan ve ana vadiye yüksekten bağlanan bir vadi tipidir.

5. Mohs Mineral Sertlik Sıkalası’na göre, minerallerin içinde sertliği 7 olan, demir ve çeliği de çizen mineral aşağıdakilerden hangisidir?

A) Elmas
B) Kuvars
C) Jips
D) Kalsit
E) Korindon

Cevap : B) Kuvars

Açıklama : Mohs skalasında sertlik dereceleri: Jips (2), Kalsit (3), **Kuvars (7)**, Korindon (9), Elmas (10)’dır.

6. Karstik sahalarda geniş kireç taşı çatlakları boyunca denizin yüz metrelerce karaya doğru sokulduğu kalank tipi kıyılar, dünyada en tipik örnekleriyle, özellikle hangi Akdeniz ülkesi ve kentinin kıyılarında görülür?

A) Güneybatı Hırvatistan – Dubrovnik kıyıları
B) Güney Türkiye – Alanya kıyıları
C) Güney Fransa – Marsilya kıyıları
D) Güney İspanya – Barselona kıyıları
E) Güney Yunanistan – Atina kıyıları

Cevap : C) Güney Fransa – Marsilya kıyıları

Açıklama : “Kalank” (Calanque) tipi kıyılar, dünyada en karakteristik olarak **Güney Fransa’da Marsilya** çevresinde görülür.

7.  Aşağıda verilenlerden hangisi gerek deprem gerekse volkanizma bakımından tektonizmanın birlikte görüldüğü ülke ya da bölgelerden biridir?

A) Hawaii
B) Kongo
C) Brezilya
D) Polonya
E) Tunus

Cevap : A) Hawaii

Açıklama : Brezilya, Kongo ve Polonya eski kalkan (kraton) sahaları olup tektonik açıdan sakindir. **Hawaii** ise aktif volkanizmanın ve buna bağlı depremlerin sık görüldüğü bir sıcak nokta (hot spot) bölgesidir.

8. Yerkabuğuna sokulan magmanın, değdiği kayalar üzerinde yaptığı değişiklikler ….. metamorfizma adı altında toplanır.
Yukarıdaki cümlede boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A) rejional
B) dinamik
C) bölgesel
D) dinamo
E) kontakt

Cevap : E) kontakt

Açıklama : Magmanın teması ve ısısı ile oluşan başkalaşıma **Kontakt** (dokunum/termik) metamorfizma denir.

9. Doğada tabakalar bazen birbirine uygun ve yatay bir şekilde tabakalaşmış olarak görülür. Bu şekildeki uyumlu istiflemeye ….. denir.
Yukarıdaki cümlede boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A) heterojen tabakalaşma
B) homojen tabakalaşma
C) konkordant tabakalaşma
D) diskordant tabakalaşma
E) açılı diskordant tabakalaşma

Cevap : C) konkordant tabakalaşma

Açıklama : Tabakaların birbirine paralel ve uyumlu bir şekilde sıralanmasına **Konkordant** (uyumlu) tabakalaşma denir.

10. Yer kabuğunun farklı kısımlarında kimyasal bileşimler farklıdır. Kıtasal ve okyanusal kabukta SiO2 yüzdesi en fazla nerede görülmektedir?

A) Büyük Okyanusu
B) Afrika
C) Atlas Okyanusu
D) Avrupa
E) Asya

Cevap : E) Asya

Açıklama : Silisyum dioksit (SiO2) oranı Kıtasal kabukta (Granitik), Okyanusal kabuğa (Bazaltik) göre daha fazladır. Şıklarda en büyük kıtasal kütleyi temsil eden seçenek **Asya**’dır.

11. Morfoloji terimi ilk defa, 19.yüzyılda ….. tarafından yazılan Lehrbuch der Geognosie (Jeoloji Kitabı) isimli kitapta ifade edilmiştir.
Yukarıdaki boşluğa aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A) Alexander von Humbolt
B) Friedrich Naumann
C) Herbert Louis
D) Karl Ritter
E) Erich Obst

Cevap : B) Friedrich Naumann

Açıklama : Morfoloji terimini jeoloji/yerbilimleri bağlamında ilk kullanan kişi C. F. **Naumann**’dır.

12. Metamorfik kayalarda kaya içinde sadece belirli mineraller bantlar veya mercekler oluşturacak şekilde bir dizilim gösteriyorlarsa buna ….. adı verilir.
Yukarıdaki boşluğa aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A) milonitleşme
B) foliasyon
C) şistleşme
D) metamorfizma
E) granitleşme

Cevap : B) foliasyon

Açıklama : Basınç altında minerallerin yassılaşarak paralel düzlemler veya bantlar halinde dizilmesine **Foliasyon** (yapraklanma) denir.

13. III. Zaman’ın (Tersiyer) son devridir. Günümüzden 7 milyon yıl önce başlamış ve 4,5-5 milyon yıl sürmüştür. Dünyada kuzey ve güney kıtaları arasında Akdeniz’in belirginleşmeye başladığı, ayrıca Tersiyer sonları ve Kuaterner başlarında tüm Dünya’da, yerkabuğunun önemli ölçüde düşey hareketlere uğradığı bir devreye karşılık gelir. Günümüz topoğrafyasının hemen hemen şekillenmeye başladığı ve karasallaşma döneminin başlangıcı olarak ele alınır.
Yukarıda jeolojik devirlerden hangisinden kısaca söz edilmiştir?

A) Eosen
B) Pliosen
C) Paleosen
D) Miyosen
E) Oligosen

Cevap : B) Pliosen

Açıklama : Tersiyer’in (Neojen) son dönemi olan ve Kuaterner’den hemen önce gelen, günümüz yüzey şekillerinin belirginleştiği dönem **Pliosen**’dir.

14. Günümüzden 280-345 milyon yılları arasında 65 milyon yıl hüküm sürmüş; I. Zaman’ın (Paleozoik) 5. alt devresidir. Bu devrede deniz seviyelerinin arka arkaya yükselip alçalması, kıyı bölgelerindeki bataklık ortamlarındaki kömür yataklarının oluşumuna neden olmuştur. Günümüzdeki taş kömürü yataklarının büyük bölümünün bu devrede oluşmuş olması nedeniyle aynı zamanda bu döneme verilen isimdir.
Yukarıdaki ifadeye dayanarak, aşağıda hangi jeolojik devreden söz edilmiştir?

A) Ordovisiyen
B) Siluriyen
C) Permiyen
D) Devoniyen
E) Karbonifer

Cevap : E) Karbonifer

Açıklama : Taş kömürü yataklarının oluştuğu ve Paleozoik’in önemli bir devri olan dönem **Karbonifer** dönemidir.

15. Sedimantasyon, depolanma, tortulanma, tabakalaşma gibi terimler daha çok hangi kaya grubu için söylenebilecek süreçlerdir?

A) Metamorfik Kayalar
B) Başkalaşım kayaları
C) Mağmatik kayalar
D) Sedimanter kayalar
E) Volkanik kayalar

Cevap : D) Sedimanter kayalar

Açıklama : Tortulanma, tabakalaşma ve çökelme (sedimantasyon), **Sedimanter** (Tortul) kayaların oluşum süreçleridir.

16. Aşağıdakilerden hangisi flüvyal topoğrafyaya ait yer şekillerinden biridir?

A) Yardang
B) Kumul
C) Menderes
D) Falez
E) Kalank

Cevap : C) Menderes

Açıklama : Yardang ve kumul rüzgar, falez ve kalank dalga/kıyı şekilleridir. **Menderes** ise akarsuların (flüvyal) oluşturduğu bir şekildir.

17. 24 Nisan 2015 tarihinde İstanbul Üniversitesi Coğrafya Bölümü öğretim üyelerinden …. önderliğinde “Jeomorfoloji Derneği” ismiyle İstanbul’da mesleki bir dernek kurulur.
Ülkemizdeki ikinci jeomorfoloji derneği ile ilgili yukarıdaki ifadede boş bırakılan yere aşağıdaki kuruculardan hangisi getirilmelidir?

A) Prof. Dr. Hüseyin TUROĞLU
B) Prof. Dr. Hakan YİĞİTBAŞIOĞLU
C) Prof. Dr. İsa CÜREBAL
D) Prof. Dr. İbrahim ATALAY
E) Prof. Dr. İlhan KAYAN

Cevap : A) Prof. Dr. Hüseyin TUROĞLU

Açıklama : İstanbul merkezli Jeomorfoloji Derneği’nin kurucu önderi **Prof. Dr. Hüseyin Turoğlu**’dur.

18. Jeomorfoloji biliminin tarihçesine bakıldığında günümüze kadar altı önemli teori ortaya atılmıştır.
Aşağıdakilerden hangisi bu teorilerden biri değildir?

A) Aktüalizm teorisi
B) Neptunizm teorisi
C) Plütonist teorisi
D) İzafiyet teorisi
E) Katastrofik teori

Cevap : D) İzafiyet teorisi

Açıklama : Neptunizm, Plütonizm, Katastrofizm ve Aktüalizm yer bilimleri teorileridir. **İzafiyet teorisi** ise Albert Einstein’ın fizik teorisidir, jeomorfoloji ile ilgisi yoktur.

19. Aşağıdaki ikililerden hangisi, eski karstik kanyonlara Pleistosen sonunda buzulları erimesiyle deniz basmasına uğrayarak sularla kaplanmış “Kalank tipi kıyılar”a dünyadan ve ülkemizden örnek oluşturur?

A) Hawaii-Ayvalık
B) Moher Şile
C) Tuna-Bafra
D) Marsilya – Mersin
E) Hırvatistan – Demre

Cevap : D) Marsilya – Mersin

Açıklama : Kalanklı kıyıların dünyadaki tipik örneği Marsilya (Fransa), Türkiye’deki en bilinen örneği ise **Mersin** (Silifke-Taşucu arası) kıyılarıdır.

20. Kireçtaşlarının diğer kayalardan ayrılarak belirlenmesinde aşağıdaki metotlardan hangisi en çok kullanılır?

A) Asitle köpürtmek
B) Dille tatmak
C) Elle tutmak
D) Minerallerine bakmak
E) Gözle bakmak

Cevap : A) Asitle köpürtmek

Açıklama : Kireçtaşları (Kalsiyum Karbonat), seyreltik hidroklorik asit (HCl) damlatıldığında karbondioksit çıkışı nedeniyle şiddetle **köpürür**. Bu en pratik ayırt etme yöntemidir.