Türkiye’nin Toplumsal Yapısı Ünite 1

1. ‘Toplumsal yapı’ kavramı sosyal bilimlerin hangi alanlarını kapsayabilir ya da hangi dalları ile ilişkilidir? Bu kadar geniş alanı kapsayan bir kavram kullanışlı olabilir mi? Toplumu anlamak açısından yararı ne olabilir?

Toplumsal yapı oldukça geniş bir kavramdır ve çok farklı unsurları aynı anda barındırması nedeniyle somut gönderme içeren bir tanımına ulaşmak zordur. Esasen yapı, hem eğitim, iktisat, hukuk gibi makro kurumları hem de toplumsal ilişki, rol gibi mikro alanlardaki yansımaları aynı anda içerir. Ancak bu durum, başta bir pürüz ve belirsizlik gibi görülse de aslında bu kavrama dayanan analizlere asıl gücünü katan potansiyel de buradadır: Böylelikle, içerdiği tüm aşırı genelleme tehlikesine rağmen, toplumsal yapı kavramı sayesinde, bir toplumun bütününü, içerdiği mikro ilişkileri ıskalamadan görmek ve tanımlamak mümkün olmaktadır. Bu nedenle, yani toplumun bütünü hakkında fikir üretme olanağını içerdiği için, sınırlarının farkında olmak şartı ile yapı analizleri yararlı, ilgi çekici ve önemlidir.

2. ‘Toplumsal yapı’ kavramı çok geniş bir alanı kapsadığına göre, ayırt edici belli başlı unsurları nelerdir? Kavram nasıl tanımlanabilir?

3. Toplumsal yapıyı belirleyen belli başlı etkenler nelerdir? Bunlardan birini seçerek, toplumsal yapı üzerinde nasıl bir etkisi olabileceğini düşününüz.

Sanayileşmiş toplumlarda ise insan gücüne dayalı üretimin gerilemesine bağlı olarak nüfusun büyüklüğü önemini yitirir ve modern devletin oluşumuna bağlı olarak eğitim olanaklarının gelişmesi ile eğitimli ve kalifiye nüfus artar. Dolayısı ile modernleşme ile beraber, Batı’da görülen genel eğilim niceliğin düşmesi, niteliğin artışıdır.

Toplumsal Yapı Kavramı

Bir başka örnek ortalama ömür ile toplumsal yapı arasındaki ilişkidir. İnsanlık tarihi boyunca, üretim araçlarının gelişimine bağlı olarak ortalama ömür yükselme eğilimi göstermiş ve bu, modernleşme ile beraber büyük artış kaydetmiştir. Modernleşmenin etkisi ile (tıp hizmetlerinin gelişmesi gibi etkenlerin etkisi ile) ortalama yaşam süresi hızla artmıştır. Buna ek olarak tarım toplumlarında çocukların üretime katılma yaşı bir hayli düşük iken, modern toplumlarda çocuğun aileye bağımlı olduğu ve üretimin dışında olduğu süre uzamış, yani bağımlılık yaşı yükselmiştir. Bu ise çocuğun toplum içindeki değerinden nüfusun niteliğine dek birçok alanı etkilemiştir.

4. ‘Sınıf’ ve ‘statü’ kavramlarını tanımlayınız? Bu kavramlara dayanarak yapılan toplumsal yapı analizleri hangi noktalarda farklılaşmaktadır?

Statülerin ve rollerin nasıl dağıldığı; hangi statülerin ya da grupların baskın olduğu; yani kişiler arası ilişkilerin yapılandırılmış boyutu, bir toplumsal yapıyı anlamak için anahtar öneme sahiptir. Tam da bu yapılandırılmış boyut nedeniyle, statüler sadece bireylere özgü değildir; ‘statü grupları’ (belli statülere sahip insanların oluşturduğu gruplar) da vardır. İşte bu terim, toplumsal yapı analizinde, sınıf kavramına alternatif, hatta rakip olabilecek bir kavram olarak kullanılmıştır.

Toplumsal Yapı Kavramı

Marksist sosyologlar toplumsal yapı ve değişimi açıklarken, toplumların üretim ilişkileri içindeki bölünmelerine dayalı sınıf kavramını daha çok öne çıkarırlar. Buna karşılık Weber toplumların anlaşılmasında sınıf kadar, üretimden çok kaynakların tüketilmesine dayalı bir ayırım olan ‘statü grupları’nın da önemli olduğunu vurgular. Bu iki kavram, aynı zamanda toplumun onu ele alan sosyologlarca nasıl hayal edildiğinin ipucunu da içerir: Sınıf temelli açıklamalar, daha çok toplumun içindeki çatışma ve kırılma eğilimine odaklanırken; ‘satü grupları’ temelli açıklamalarda, bu grupların yapı içindeki işlevleri vurgulanır. Dolayısı ile ‘statü grupları’nı öne çıkaran açıklamalarda, sınıf temelli açıklamalarda olduğu gibi bir grubun diğerinin üretimine el koymasından çok, işlevlerin yerine getirilmesine dayalı uyum vurgulanır; böylece toplum ahenkli bir bütün olarak kurgulanır.

Bu anlamda, Weber’in yapı anlayışı, daha çok toplumu bir arada tutanın ne olduğudur ve bu nedenle esas ilgisi değerlere yöneliktir. Esasında Marx’ın sınıfa ve Weber’in statü gruplarına dayanan modelleri arasında mutlak bir karşıtlık yoktur., toplumlar çoğu kez hem çatışmayı hem sürekliliği aynı anda barındırır. Bu nedenle bu iki modeli toplumun farklı yüzlerini aydınlatacak ve birbirini bütünleyen yaklaşımlar olarak görmek daha isabetlidir. Ancak elbette toplumsal yapıyı sarsan önemli dönüşümler gerçekleştiğinde ve bu dönüşümler devrim gibi siyasal taleplere evrildiğinde çatışmalar açığa çıkar. Sonuç olarak, hangi modelin daha uygun olduğu ya da ikisinin bir arada kullanılıp kullanılamayacağı belli bir tarihsel andaki toplumsal yapının şekillenmesine bağlıdır.

5. Toplumsal rol kavramını tanımlayınız.